Wiatrak koźlak jest to najstarszy typ wiatraka na ziemiach polskich. Pojawiły się one prawdopodobnie w XIII w., a na pewno znane już były w XIV wieku.
Wiatraki te możemy podzielić na dwie zasadnicze części: stałą słup — osadzony
na koźle oraz obrotową - bryła budynku ze skrzydłami. Młyny wietrzne typu koźlak są to budowle drewniane, zwykle dwukondygnacyjne, zbudowane na planie
prostokąta, rzadziej kwadratu. Ściany o konstrukcji szkieletowej, odeskowane pionowo na nakładkę, na styk, czasami z listwami uszczelniającymi.
Cała konstrukcja zawieszona jest na poziomej belce poprzecznej zwanej "mącznicą" (1), która z kolei osadzona jest na słupie głównym, nieobrotowym, zwanym "sztembrem" (2) oraz dwóch belkach poziomych podłużnych, zwanych "pojazdami" (3), a osadzonych na tzw. "siodle" (4). Siodło natomiast osadzone jest na nieruchomej części wiatraka tzw. "koźle" (5), którego konstrukcja składa się z dwóch krzyżujących się podwalin posadowionych na fundamencie z kamienia lub cegły. W miejscu ich krzyżowania ustawiony jest wspomniany powyżej "sztember", który podpierają cztery zastrzały (6). Ścianę frontową wiatraka stanowi ściana z wejściem do obiektu. Wyróżnia ją zazwyczaj bogatszy wystrój architektoniczny. Znajdują się tam otwory okienne, drzwi, galeryjka, na którą wchodzi się po jednobiegunowych schodach (7). Przeciwległa ściana ze skrzydłami, to ściana nawietrzna. Jej konstrukcja jest zazwyczaj wzmocniona, na pionowe deski szalunku kładziono często gont. Budynek wiatraka koźlaka nakrywa często dach krokwiowy, dwuspadowy z naczółkiem od strony skrzydeł. Od strony frontowej dach wystaje poza lico ściany tworząc wystawkę.
Cała konstrukcja wiatraka koźlaka obracana jest w kierunku wiatru za pomocą dyszla i kołowrotu (8). Dyszel zamocowany jest pomiędzy pojazdami, stanowi on równocześnie przeciwwagę śmigieł umieszczonych na ścianie nawietrznej. Kołowrót - zwany "babą", mocowany jest do jednego z sześciu lub ośmiu palików umieszczonych na obwodzie dyszla. Bardzo ważną częścią konstrukcyjną wiatraka są jego czteroramienne skrzydła (9), osadzone na poziomym wale lub metalowej głowicy na
zewnątrz budynku. Do opierzania skrzydeł dawniej stosowano płótno żaglowe lub płachty z dranic sosnowych. Dopiero w XIX wieku wprowadzono mechaniczne żaluzje regulowane z wnętrza wiatraka. Zamiana energii na pracę młyna wietrznego odbywa się za pośrednictwem skrzydeł. Parcie wiatru wprawia w ruch obrotowy
skrzydła wraz z wałem skrzydłowym (10), na którym wewnątrz budynku osadzone jest potężne koło "paleczne" (11), które przenosi ruch obrotowy
poprzez zazębione zeń koło cewkowe (12). Następnie pionową "sochą" (13), na ruch obrotowy kamieni młyńskich (14) oraz poprzez przełożenia i pasy na
inne urządzenia wiatraka. W ten sposób energia wiatru zostaje
przeniesiona na urządzenia
produkcyjne wiatraka koźlaka.
Źródło: J. Kaczmarek, Wiatraki, Wyd. "Janus", Bydgoszcz 1995
